به گزارش بلاغ؛ امام جواد(ع)، بنا بر قول مشهور، روز آخر ذی‌القعده سال 220 ق به شهادت رسید و در کنار مرقد مطهر جدّ بزرگوارش، امام کاظم(ع) به خاک سپرده‌شد. از این تاریخ به بعد، کاظمین به دلیل قرار داشتن حرم دو امام معصوم، بیش از گذشته، مورد توجه قرار گرفت و سالانه، هزاران نفر برای زیارت آن مکان مقدس، به کاظمین مشرف شده و می‌شوند.
احتمالاً برخی از شما خوانندگان گرامی نیز، در زمره کسانی قرار دارید که سعادت زیارت آن حرم مطهر را یافته‌اند؛ زهی سعادت. با این حال، شاید کمتر درباره سابقه احداث و شکل گرفتن حرم مطهر کاظمین و نقش ایرانیان در ساخت آن، چیزی شنیده‌باشید؛ اگر هم اطلاعاتی به سمعتان رسیده، احتمالاً مربوط به تلاش‌های سالیان اخیر برای بازسازی عتبات مقدسه و از جمله حرم امام کاظم و امام جواد علیهما‌السلام در کاظمین است. اما اگر نگاهی به تاریخ بیندازیم و سرگذشت شکل گرفتن حرم دو امام معصوم(ع) را از نظر بگذرانیم، می‌بینیم که ایرانیان، همچنان که در ساخت و گسترش حرم مطهر امام رضا(ع) نقش و تأثیر مستقیم داشته‌اند، در ساخت حرم مطهر این دو امام معصوم(ع) نیز، دست‌کم از هزار سال قبل، به ایفای نقش پرداخته‌اند؛ موضوعی که می‌تواند سندی بر ارادت همیشگی ایرانیان به اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) باشد. امروز و در سالروز شهادت امام جواد(ع)، بد نیست با هم نگاهی گذرا به تاریخ احداث این حرم مطهر و نقش هزار ساله ایرانیان در شکل‌گیری و گسترش بنای آن داشته‌باشیم.
از «مقابر قریش» تا «کاظمین»
یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» (ج 5، ص 163)، چنین گزارش کرده‌است که بعد از احداث شهر بغداد توسط منصور، خلیفه عباسی در سال 149ق، منطقه‌ای را که بعدها حرم مطهر در آن قرار گرفت، به «مقابر قریش» اختصاص داد و مقرر کرد که پیکر بزرگان قریش و همچنین شخصیت‌های سیاسی مشهور را پس از درگذشت، در این مکان دفن کنند. با این حال، خطیب بغدادی، در کتاب «تاریخ بغداد» نام قدیمی این مکان را نه «مقابر قریش»، بلکه «شونیزی کوچک» ضبط کرده و طبق نظر محمدحسین آل‌یاسین در کتاب «تاریخ المشهد الکاظمی»، احتمالاً این نام ایرانی و مربوط به دوران ساسانی است و به همین دلیل، قدمت این مکان، برای دفن اموات، باید بسیار قدیمی‌تر از عهد منصور باشد.
به هر حال، نخستین کسی که بعد از دستور وی در «مقابر قریش» دفن شد، فرزند او، «جعفر اکبر» بود و پس از وی نیز، افرادی مانند هیثم بن معاویه عتکی خراسانی، از سیاستمداران ایرانی دربار عباسی، ابویوسف قاضی، از فقهای بزرگ اهل‌سنت و «زبیده»، همسر هارون‌الرشید در این مکان به خاک سپرده شدند. «مقابر قریش» در سال 183ق میزبان پیکر مطهر امام موسی کاظم(ع) شد؛ آن امام همام، در زندان مخوف هارون و به دست سندی بن شاهک به شهادت رسید. هرچند که طبق گزارش مسعودی در «اثبات الوصیه»، امام هفتم(ع) پیش از شهادت، مکان دفن خود را خریداری فرموده‌بود، اما ظاهراً به دستور هارون و برای جلوگیری از زیارت مرقد مطهر امام(ع) از سوی شیعیان، دور آن را دیواری بلند کشیدند. ابن‌قولویه در «کامل‌الزیارات»، ضمن اشاره به این مسئله، بیان می‌کند که به دلیل سختگیری‌ها، امام رضا(ع) اجازه سلام دادن و زیارت مرقد مطهر پدرش را از پشت این دیوار داده‌بود. 37 سال بعد از شهادت امام کاظم(ع)، واقعه غم‌بار شهادت مظلومانه امام جواد(ع) رقم خورد و پیکر پاک و مطهر آن حضرت را نیز، در کنار مرقد نورانی جدّ بزرگوارش به خاک سپردند و به این ترتیب، «مقابر قریش» میزبان حرم دو ولی‌خدا شد و بعدها، ابتدا به «مشهد باب‌التبن»، «مشهد موسی بن جعفر»، «مشهد کاظمی» و درنهایت به «کاظمین» شهرت یافت.
سنگ بنای حرم کاظمین(ع)
بدیهی است که در دوران پس از شهادت امام جواد(ع) و قدرت گرفتن خلفایی مانند متوکل که حتی حرم مطهر امام حسین(ع) را ویران کرده و بر آن آب بسته بودند، فرصتی برای انجام ساخت و ساز بنایی بر فراز مرقد مطهر امام جواد(ع) و جدّ بزرگوارش پیش نیامد؛ هرچند که گزارش‌های تاریخی از وجود بنایی بسیار مختصر در این محل خبر می‌دهند. این وضعیت، کم و بیش تا حدود سال 334ق، یعنی بیش از یک قرن بعد از شهادت جوادالائمه(ع) ادامه داشت. در این سال احمد بن بویه، مشهور به معزالدوله، یکی از اُمرای آل‌بویه، دستور ساخت بنایی زیبا را بر فراز مرقد مطهر دو امام معصوم(ع) صادر کرد.این بنا، ظاهراً بنایی مجلل بوده‌است؛ چراکه ابوالحسن، علی بن عبدا...، مشهور به «ناشی صغیر»، از علما و شعرای بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری، در یکی از سروده‌های خود به ساخت یک چلچراغ بسیار زیبا توسط خودش و نصب آن در زیارتگاه کاظمین اشاره کرده‌است. ذکر این نکته ضروری است که خاندان آل‌بویه، اصالتاً از اهالی گیلان و معتقد به مذهب شیعه بودند؛ آن‌ها بعد از فتح بغداد، عزاداری روز عاشورا و بزرگداشت عیدغدیر را علنی کردند و شیعیان در دوران حکومت آن‌ها، فرصتی مغتنم برای بیان عقاید خود و گسترش آن یافتند. پیکر معزالدوله که باید او را بانی حرم کاظمین بدانیم، در سال 358ق، توسط عضدالدوله، قدرتمندترین امیر آل‌بویه، به کاظمین منتقل و در نزدیکی مرقد مطهر امام جواد(ع) دفن شد. بعد از آن بود که عضدالدوله دستور داد، در اطراف ساختمان مرقد مطهر، دیواری محکم احداث کنند تا محافظ بنا در برابر سیل باشد.
تداوم فعالیت‌های عمرانی ایرانیان
نقش ایرانیان در نگهداری و توسعه حرم مطهر امام کاظم و امام جواد علیهما‌السلام، طی هزارساله گذشته، همیشه پررنگ بوده‌است. نخستین گنبد بر فراز این حرم مطهر، در سال 444ق و به دست «ارسلان بساسیری» و «ملک رحیم»، آخرین فرمانروای خاندان بویه ساخته‌شد. در سال 490ق، بعد از حمله ناصبیان به آن مکان مقدس، این مجدالملک قمی، وزیر خردمند برکیارق سلجوقی بود که حرم مطهر کاظمین را بازسازی و بهتر از قبل بنا کرد و با دستور وی، گنبد و بخش‌هایی از حرم مطهر، کاشیکاری شد. این حمایت‌ها و نگهداری‌ها، طی قرن‌های بعد ادامه یافت. هنگامی که در سال 656ق، هجوم مغولان باعث تخریب گسترده شد، حرم مطهر کاظمین نیز، آسیب دید، اما بلافاصله عمادالدین قزوینی، یکی از کارگزاران ایرانی دربار مغولان، بنا را بازسازی و احیا کرد. در دوران شاه اسماعیل یکم صفوی و استقرار یک حکومت شیعی در ایران، ساخت و گسترش اماکن متبرکه در کاظمین، شتاب بیشتری یافت. بغداد طی این دوره، گاه در حیطه قلمرو حکومت ایران قرار می‌گرفت و فرصت فعالیت‌های عمرانی را برای توسعه حرم کاظمین(ع) بیشتر می‌کرد. بعدها و در دوره قاجار، با وجود قرار گرفتن بغداد و کاظمین در حیطه قلمرو عثمانی، فعالیت ایرانیان برای حفظ و گسترش عمرانی این مکان مقدس، تداوم یافت. در دوره فتحعلی‌شاه، دو گنبد ساخته شده روی بنا مطلّا شد و از آن تاریخ تا امروز، حرم مطهر کاظمین(ع) مانند گذشته، میزبان ایرانیان عاشقی بوده‌است که علاقه و ارادت خود به دو امام معصوم(ع) را با شیوه‌های گوناگون، از جمله حفظ و نگهداری حرم مطهر آن بزرگواران، نشان داده‌اند.
احتمالاً برخی از شما خوانندگان گرامی نیز، در زمره کسانی قرار دارید که سعادت زیارت آن حرم مطهر را یافته‌اند؛ زهی سعادت. با این حال، شاید کمتر درباره سابقه احداث و شکل گرفتن حرم مطهر کاظمین و نقش ایرانیان در ساخت آن، چیزی شنیده‌باشید؛ اگر هم اطلاعاتی به سمعتان رسیده، احتمالاً مربوط به تلاش‌های سالیان اخیر برای بازسازی عتبات مقدسه و از جمله حرم امام کاظم و امام جواد علیهما‌السلام در کاظمین است. اما اگر نگاهی به تاریخ بیندازیم و سرگذشت شکل گرفتن حرم دو امام معصوم(ع) را از نظر بگذرانیم، می‌بینیم که ایرانیان، همچنان که در ساخت و گسترش حرم مطهر امام رضا(ع) نقش و تأثیر مستقیم داشته‌اند، در ساخت حرم مطهر این دو امام معصوم(ع) نیز، دست‌کم از هزار سال قبل، به ایفای نقش پرداخته‌اند؛ موضوعی که می‌تواند سندی بر ارادت همیشگی ایرانیان به اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) باشد. امروز و در سالروز شهادت امام جواد(ع)، بد نیست با هم نگاهی گذرا به تاریخ احداث این حرم مطهر و نقش هزار ساله ایرانیان در شکل‌گیری و گسترش بنای آن داشته‌باشیم.
از «مقابر قریش» تا «کاظمین»
یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» (ج 5، ص 163)، چنین گزارش کرده‌است که بعد از احداث شهر بغداد توسط منصور، خلیفه عباسی در سال 149ق، منطقه‌ای را که بعدها حرم مطهر در آن قرار گرفت، به «مقابر قریش» اختصاص داد و مقرر کرد که پیکر بزرگان قریش و همچنین شخصیت‌های سیاسی مشهور را پس از درگذشت، در این مکان دفن کنند. با این حال، خطیب بغدادی، در کتاب «تاریخ بغداد» نام قدیمی این مکان را نه «مقابر قریش»، بلکه «شونیزی کوچک» ضبط کرده و طبق نظر محمدحسین آل‌یاسین در کتاب «تاریخ المشهد الکاظمی»، احتمالاً این نام ایرانی و مربوط به دوران ساسانی است و به همین دلیل، قدمت این مکان، برای دفن اموات، باید بسیار قدیمی‌تر از عهد منصور باشد.به هر حال، نخستین کسی که بعد از دستور وی در «مقابر قریش» دفن شد، فرزند او، «جعفر اکبر» بود و پس از وی نیز، افرادی مانند هیثم بن معاویه عتکی خراسانی، از سیاستمداران ایرانی دربار عباسی، ابویوسف قاضی، از فقهای بزرگ اهل‌سنت و «زبیده»، همسر هارون‌الرشید در این مکان به خاک سپرده شدند. «مقابر قریش» در سال 183ق میزبان پیکر مطهر امام موسی کاظم(ع) شد؛ آن امام همام، در زندان مخوف هارون و به دست سندی بن شاهک به شهادت رسید. هرچند که طبق گزارش مسعودی در «اثبات الوصیه»، امام هفتم(ع) پیش از شهادت، مکان دفن خود را خریداری فرموده‌بود، اما ظاهراً به دستور هارون و برای جلوگیری از زیارت مرقد مطهر امام(ع) از سوی شیعیان، دور آن را دیواری بلند کشیدند. ابن‌قولویه در «کامل‌الزیارات»، ضمن اشاره به این مسئله، بیان می‌کند که به دلیل سختگیری‌ها، امام رضا(ع) اجازه سلام دادن و زیارت مرقد مطهر پدرش را از پشت این دیوار داده‌بود. 37 سال بعد از شهادت امام کاظم(ع)، واقعه غم‌بار شهادت مظلومانه امام جواد(ع) رقم خورد و پیکر پاک و مطهر آن حضرت را نیز، در کنار مرقد نورانی جدّ بزرگوارش به خاک سپردند و به این ترتیب، «مقابر قریش» میزبان حرم دو ولی‌خدا شد و بعدها، ابتدا به «مشهد باب‌التبن»، «مشهد موسی بن جعفر»، «مشهد کاظمی» و درنهایت به «کاظمین» شهرت یافت.
سنگ بنای حرم کاظمین(ع)
بدیهی است که در دوران پس از شهادت امام جواد(ع) و قدرت گرفتن خلفایی مانند متوکل که حتی حرم مطهر امام حسین(ع) را ویران کرده و بر آن آب بسته بودند، فرصتی برای انجام ساخت و ساز بنایی بر فراز مرقد مطهر امام جواد(ع) و جدّ بزرگوارش پیش نیامد؛ هرچند که گزارش‌های تاریخی از وجود بنایی بسیار مختصر در این محل خبر می‌دهند. این وضعیت، کم و بیش تا حدود سال 334ق، یعنی بیش از یک قرن بعد از شهادت جوادالائمه(ع) ادامه داشت. در این سال احمد بن بویه، مشهور به معزالدوله، یکی از اُمرای آل‌بویه، دستور ساخت بنایی زیبا را بر فراز مرقد مطهر دو امام معصوم(ع) صادر کرد.این بنا، ظاهراً بنایی مجلل بوده‌است؛ چراکه ابوالحسن، علی بن عبدا...، مشهور به «ناشی صغیر»، از علما و شعرای بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری، در یکی از سروده‌های خود به ساخت یک چلچراغ بسیار زیبا توسط خودش و نصب آن در زیارتگاه کاظمین اشاره کرده‌است. ذکر این نکته ضروری است که خاندان آل‌بویه، اصالتاً از اهالی گیلان و معتقد به مذهب شیعه بودند؛ آن‌ها بعد از فتح بغداد، عزاداری روز عاشورا و بزرگداشت عیدغدیر را علنی کردند و شیعیان در دوران حکومت آن‌ها، فرصتی مغتنم برای بیان عقاید خود و گسترش آن یافتند. پیکر معزالدوله که باید او را بانی حرم کاظمین بدانیم، در سال 358ق، توسط عضدالدوله، قدرتمندترین امیر آل‌بویه، به کاظمین منتقل و در نزدیکی مرقد مطهر امام جواد(ع) دفن شد. بعد از آن بود که عضدالدوله دستور داد، در اطراف ساختمان مرقد مطهر، دیواری محکم احداث کنند تا محافظ بنا در برابر سیل باشد.
تداوم فعالیت‌های عمرانی ایرانیان
نقش ایرانیان در نگهداری و توسعه حرم مطهر امام کاظم و امام جواد علیهما‌السلام، طی هزارساله گذشته، همیشه پررنگ بوده‌است. نخستین گنبد بر فراز این حرم مطهر، در سال 444ق و به دست «ارسلان بساسیری» و «ملک رحیم»، آخرین فرمانروای خاندان بویه ساخته‌شد. در سال 490ق، بعد از حمله ناصبیان به آن مکان مقدس، این مجدالملک قمی، وزیر خردمند برکیارق سلجوقی بود که حرم مطهر کاظمین را بازسازی و بهتر از قبل بنا کرد و با دستور وی، گنبد و بخش‌هایی از حرم مطهر، کاشیکاری شد. این حمایت‌ها و نگهداری‌ها، طی قرن‌های بعد ادامه یافت. هنگامی که در سال 656ق، هجوم مغولان باعث تخریب گسترده شد، حرم مطهر کاظمین نیز، آسیب دید، اما بلافاصله عمادالدین قزوینی، یکی از کارگزاران ایرانی دربار مغولان، بنا را بازسازی و احیا کرد. در دوران شاه اسماعیل یکم صفوی و استقرار یک حکومت شیعی در ایران، ساخت و گسترش اماکن متبرکه در کاظمین، شتاب بیشتری یافت. بغداد طی این دوره، گاه در حیطه قلمرو حکومت ایران قرار می‌گرفت و فرصت فعالیت‌های عمرانی را برای توسعه حرم کاظمین(ع) بیشتر می‌کرد. بعدها و در دوره قاجار، با وجود قرار گرفتن بغداد و کاظمین در حیطه قلمرو عثمانی، فعالیت ایرانیان برای حفظ و گسترش عمرانی این مکان مقدس، تداوم یافت. در دوره فتحعلی‌شاه، دو گنبد ساخته شده روی بنا مطلّا شد و از آن تاریخ تا امروز، حرم مطهر کاظمین(ع) مانند گذشته، میزبان ایرانیان عاشقی بوده‌است که علاقه و ارادت خود به دو امام معصوم(ع) را با شیوه‌های گوناگون، از جمله حفظ و نگهداری حرم مطهر آن بزرگواران، نشان داده‌اند.
