کاهش رواناب شهری، یک تیر و چند هدف

هر چند عمده آبی که به صورت باران بر سطح محدوده شهر نازل و مجددا تبخیر می‎شود، ولی کم بودن پوشش گیاهی در سطح شهرها، میزان آب تبخیر و تعرق شده توسط گیاهان را کاهش داده و به دلیل سطح عایق زیاد، نفوذ آب به آبخوان‎های زیر زمینی نیز به شدت کاهش می‎یابد و این به معنای افزایش چند برابری رواناب ناشی از بارندگی در مقایسه با اراضی طبیعی است.

توسعه روزافزون و گسترش ساخت‎های مصنوعی و تخریب بسترهای طبیعی و از بین رفتن اراضی کشاورزی، موجب کاهش نفوذپذیری خاک در مناطق شهری می‎شود، زمین‎های غیرقابل نفوذ توسعه‎یافته و موجب افزایش حجم و ارتفاع رواناب ناشی از بارش در محدوده‎های شهری می‎شود.

افزایش رواناب در شهرها مشکلاتی را برای شهروندان به وجود می‎آورد که اختلال در رفت و آمد در زمان بارندگی و آبگرفتگی واحدهای مسکونی و تجاری از جمله آنهاست و در زمان شدت بارندگی نیز با تبدیل خیابان‎ها به مسیر عبور آب، عملا خسارت‎های زیادی به شهر و شهروندان وارد می‎شود.

 برای پیشگیری از این خسارت‎ها، معمولا طراحان شهری در زمان تهیه طرح جامع و تفصیلی شهر، به ابعاد جداول دفع آب‎های سطحی توجه کرده و سعی می‎کنند شبکه زهکشی شهری را با سطح مقطع بالاتر طراحی و اجرا کنند که این خود موجب افزایش هزینه‎های شهری شده و در مواردی امکان اجرا نیز محدودیت دارد.

علاوه بر مقدار جریان آب‎سطحی در زمان بارندگی، کیفیت آن نیز مورد توجه است.

رواناب جاری شده در محدوده شهری با توجه به عبور از مناطق مختلف سطح شهر و با عنایت به تراکم جمعیت، استاندارد زندگی، مدیریت ترافیک، مدیریت پسماند، آلودگی‎های ناشی از وسایل‎نقلیه موتوری، ساختمان‎سازی، کودهای مربوط به فضاهای سبز و عواملی از این قبیل،کیفیت خود را از دست داده و همراه خود مقدار زیادی آلودگی حمل می‎کند.

این آب آلوده که همراه خود، آلاینده‎هایی مثل گازوئیل، روغن، نفت، فلزات سنگین، زباله، فاضلاب بیمارستانی، انواع کودها و حشره‎کش‎ها را حمل می‎کند، نهایتا به رودخانه‎ها راه می‎یابد و موجب تخریب محیط‎زیست و مرگ آبزیان می‎شود.

به عبارت دیگر، شهرنشینی و تکنولوژی با وجود مزایایی که برای انسان دارد، در صورت عدم رعایت برخی موارد، موجب زحمات و مشکلاتی هم برای او می‎شود.

 استان گلستان دارای 33 شهر و جمعیت شهرنشین بالغ بر یک‎میلیون نفر است، شهرهای استان به دلیل نزدیکی به یکدیگر، بر شهرها و روستاهای پایین‎دست خود هم اثر می‎گذارند.

از سوی دیگر متوسط بارندگی در استان گلستان حدود 450 میلی‎متر است که حداکثر آن به حدود 700 میلی‎متر نیز می‎رسد و در ترسالی‎ها مقدار آن افزایش می‎یابد، کما اینکه در سال آبی جاری، با گذشت هشت ماه از سال آبی، در حوضه آبریز گرگانرود که بیشتر جمعیت استان در آن زندگی می‎کنند، میزان متوسط بارش از 840 میلیمتر نیز تجاوز کرده است.

نکته دیگر در استان گلستان، بارش‎های نقطه‎ای با شدت زیاد در بهار و تابستان است که ارتباطی با متوسط بارش نداشته و در صورت وقوع، در مدت زمان کمی، رواناب با دبی بالا در معابر شهری به راه افتاده و مشکلات زیادی را به وجود می‎آورد.

یکی از راهکارهای حل و یا تخفیف این مشکل، کاهش رواناب از مبدا و یا از نیمه‎های راه است. مبنای این راهکار این است که قبل از اینکه رواناب جاری شود و یا در نیمه راه خود، به نحوی حذف شده و به رواناب سطحی تبدیل نشود.

در این راستا پیشنهادهایی چند برای متولیان شهرسازی استان و نیز شهرداران محترم ارائه می‎شود که امید است مورد توجه قرار گیرد. این راهکارها نه تنها از مشکلات رواناب‎های شهری می‎کاهد، بلکه به اهداف دیگری مانند تغذیه سفره‎های زیرزمینی و کاهش آلودگی منابع آب نیز توجه دارد.

بخشی از این پیشنهادها نیازمند منابع مالی توسط دولت و شهرداری‎ها نیست بلکه با پیش‎بینی در طرح‎های جامع و تفصیلی شهرها و وضع برخی مقررات مانند شرایط پایان کار ساخت و ساز و یا اعطای تسهیلات قابل دسترسی است و برخی از راهکارها، مقدار هزینه‎های عمرانی و جاری شهری مانند ساخت جداول عریض انتقال آب را کاهش هم می‎دهد، البته هر راهکار نیازمند بررسی، مطالعه و طراحی ویژه خود است.

1 - سطح وسیعی از مساحت شهر متعلق به فضای اشغال شده توسط پشت بام واحدهای مسکونی و تجاری است، هدایت آب باران بر روی پشت بام‎ها با لوله‎کشی و ذخیره در مخازن به منظور آبیاری فضاهای سبز و مصارف دیگر از روش‎های کاهش رواناب شهری است.

نمونه‎هایی از این روش در استان گلستان، به ویژه در مناطق ترکمن‎نشین تحت عنوان «لاره» قدمت طولانی دارد و هم اکنون نیز در برخی نقاط مشاهده می‎شود.

این کار ضمن جلوگیری از ورود حجم زیادی از آب به جداول جمع‎آوری رواناب شهری و جلوگیری از آب گرفتگی معابر و مناطق پایین‎دست، صرفه‎جویی در مصرف آب تصفیه‎شده شهری و کاهش هزینه خانوار را نیز در پی دارد.

2 – تبدیل پوشش غیرقابل نفوذ حیاط منازل مسکونی به پازل‎های نفوذپذیر و یا سنگریزه‎های مناسب، کاهش رواناب را به دنبال دارد.

 3 - استفاده از سیستم‎های زیست بازدارنده در فضای سبز منازل نیز از راهکارهای کاهش رواناب است، این سیستم‎ها شامل سطح خاکی است که توسط گیاهان دارای ریشه‎های سطحی پوشیده می‎شود.

رواناب وارد آن شده و توسط این سیستم در لایه‎های زیرین پالایش می‎شود و یا وارد سیستم لوله‎کشی و ذخیره در زیر شده و یا به لایه‎های زیرین و آب زیرزمینی نفوذ می‎کند. ریشه‎های گیاهان اجازه می‎دهد آب بیشتری در واحد زمان به لایه‎های زیرین نفوذ کند و رواناب را کاهش می‎دهد.

4 – حفر چاه‎های تغذیه رواناب ناشی از بارندگی در واحدهای مسکونی، موجب می شود آب باران به جای روان شدن، در این چاه‎ها به دام افتاده و آبخوان‎ها را تغذیه کند، رعایت مسائل ایمنی در حفر و بهره‎برداری این چاه‎ها ضروری است.

5 – پیاده‎روها در شهرها معمولا یک سطح غیرقابل نفوذ ایجاد کرده که روانابی با شدت و دبی بالا تولید می‎کنند. شیب‎بندی پیاده‎رو برای هدایت رواناب جاری شده، به فضای سبز موجود در آنها، از راهکارهای کاهش رواناب شهری به شمار می‎آید.

6 - کاهش سطوح نفوذناپذیر پیاده‎روها، از طریق استفاده از سنگفرش‎های پازلی که بر روی بستری از ماسه‎بادی فرش می‎شود و بین هر دو قطعه، فضایی خالی وجود دارد که با ماسه و یا پوشش گیاهی پر می‎شود و به آب اجازه می‎دهد به جای روان شدن، از خلال سطح مفروش نفوذ کند نیز راهکار دیگری در کاهش رواناب به شمار می‎رود.

7 – چنانچه به جای استفاده از مصالح غیرقابل نفوذ در پیاده‎روها و حتی خیابان‎ها، از سطوح مفروش نفوذپذیر مانند آسفالت متخلخل و بتون قابل نفوذ استفاده شود، میزان نفوذ رواناب افزایش می‎یابد.

8 -  سطح خیابان‎ها تا 25 درصد از سطوح غیرقابل نفوذ محدوده شهری را تشکیل می‎دهد که منبع بزرگی از سیلاب‎ها را در سطح شهر به وجود می‎آورد.

با اصلاحات هندسی در خیابان‎ها از جمله آن که بلوارهای وسط خیابان و فضای سبز کنار خیابان پایین‎تر از سطح خیابان ساخته شوند، رواناب‎های سطحی به این سطوح هدایت‎شده و نفوذ می‎یابد و مانع از انباشته شدن سیلاب‎ها شده و در آبیاری فضای سبز نیز صرفه‎جویی به عمل می‎آید.

9 – در شهرهایی مانند گرگان که دارای قنوات متروکه متعدد است، هدایت‎بخشی از رواناب‎های خیابان‎ها به این قنوات، کاهش رواناب شهری و تغذیه سفره‎های زیرزمینی را به دنبال دارد.

10 – جانمایی پارک در مناطق پست شهری که معمولا در زمان بارندگی، رواناب‎ها به آن سمت جاری می‎شود، ضمن آنکه در روزهای عادی محیطی را برای تفرج شهروندان فراهم می‎کند، در ایام بارندگی، به ویژه در بارندگی‎های شدید، با تخلیه مردم، به مخزن آب تبدیل شده و آب‎ماندگی سطح شهر را کاهش می‎دهد  و پس از باران، با انتقال آب آن و شستشوی محوطه، مجددا به پارک تبدیل می‎شود.

 در خاتمه ذکر این نکته ضروری است که باران، سیل و استان گلستان همراهی تاریخی دارند.

چنانچه همزیستی مسالمت‎آمیز با سیل در شهرها، روستاها و کل سطح حوضه‎های آبریز در دستور کار مدیران و کارشناسان و عامه مردم قرار گیرد، استانی به مراتب امن‎تر و زیباتر خواهیم داشت.

=======================================

سید محسن حسینی(برساووش) ، کارشناس مسائل آب