اگر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی برمی گردد، اما در سلسله‌های بعد نیز کم و بیش مورد توجه واقع شده تا اینکه در عهد کریمخان زند این مجموعه با ساخت دیوانخانه‌ای دچار تغییرات اساسی شده است. ولی اهمیت واقعی ارگ را می‌توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد.
در عهد ناصرالدین شاه قاجار، کاخ گلستان به واسطه مدت حکومت او (نزدیک به ۴۹ سال) و دیدار او به عنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود، دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا شد.
اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه قاجار) تا انقراض این سلسله، ارگ سلطنتی از لحاظ معماری، تغییرات خاصی را به خود ندید، ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق‌العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین شد که بخشی جدائی‌ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می‌دهد.
کاخ گلستان با قدمتی که به ۴۴۲ سال می‌رسد، یکی از منحصر به فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران است. این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز و بوم است بلکه به واسطه رخداد‌های فوق‌العاده موثر اتفاق افتاده در آن یا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه‌ای بی‌بدیل و سندی زنده از مهم‌ترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.
پیشینه تاریخی کاخ گلستان
تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۴ هجری قمری و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک، طی مدت حدود ۵ سال بنا گردید. در زمان احداث تکیه دولت، در تهران حدود ۴۰ تا ۴۵ باب تکیه وجود داشت که با گذشت زمان بر شمار آن‌ها افزوده شد و به ۷۰ تا ۸۰ تکیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری‌اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران همچون تکیه حیاط شاهی» و «تکیه حاج میرزا آغاسی»، توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.
این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس‌العماره قرار داشت که قبلا در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود.
تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد. تکیه دولت، عظیم‌ترین نمایش‌خانه تاریخ ایران، سال‌ها متروک و نیمه‌مخروبه بود تا اینکه در ۱۳۲۵ ه. ش. برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر زمین آن زیربنای بانک شد.
باغ گلستان
در گذشته تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس‌العماره، یک دستگاه عمارت بزرگ و طولانی، باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می‌کرد که آن را عمارت خروجی می‌نامیدند.
این بنا از مشرق به مغرب شامل: اتاق موزه، تالار آینه گلستان و صندوقخانه و رخت‌دارخانه سلطنتی بود.
ناصرالدین شاه پس از مراجعت از سفر فرنگ، چون موزه بزرگتری احداث نمود، این بنا را در سال ۱۲۹۶ ه. ق. منهدم کرده محل آن را تبدیل به دریاچه یا استخر بزرگی کرد که استخر جلو عمارت بادگیر و شمس‌العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را به هم متصل می‌ساخت.
در اینجا لازم است یادآوری کنیم که نام کاخ گلستان از نام اتاق یا تالار گلستان فتحعلی‌شاه که در عمارت خروجی بود، گرفته شده است.
عمارت خروجی
کاخ گلستان ازسمت شمال به وسیله چند در و دالان باریک با حرم‌خانه که اندرون و فرح‌آباد نیز نامیده می‌شد، ارتباط داشت.
پس از آن که ساختمان‌های اندرون در دورتادور باغچه و حیاط آن به پایان رسید، ناصرالدین شاه مصمم گردید که برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید وسط باغچه بسازد. مباشرت ساختن این کاخ نیز به محمدابراهیم‌خان امین‌السلطان واگذار گردید. ساخت بنای کاخ مدت یک سال تمام طول کشید و در روز یکشنبه ۹ رجب ۱۳۰۴. ه. ق. افتتاح شد.
این کاخ بر خلاف عمارت دیگر ساختمانی بود کاملا به سبک اروپائی که از روی کاخ دولمه باغچه سلطان عثمانی ساخته و تزئین شده بود. کل بنا‌های عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمان‌های وزارت دارائی اختصاص یافت.
ایوان تخت مرمر
روح ظریف هنرمند ایرانی با استعانت از هنر‌های معماری، نقاشی، سنگ‌تراشی، کاشی‌کاری، گچ‌بری، آئینه‌کاری، خاتم‌سازی، منبت‌کاری و مشبک‌سازی، وسط کاخ‌های سلطنتی قدیم ومجموعه‌ی دلپسند، ترکیبی بدیع و بنائی زیبا به وجود آورده که شاید کمتر بتوان نظیر آن را در جای دیگر یافت.
تخت مرمر
ایوان یا تخت جایگاهی است که مراسم سلام و بارعام طبقات مختلف مردم درمقابل آن برگزار می‌شده است. در سال ۱۲۲۱ هـ. ق. فتحعلی شاه به حجاران وسنگ‌تراشان معروف اصفهانی امرکرد تا از سنگ مرمر زرد یزد، تختی بسازند تا همیشه وسط ایوان نصب و مستقر گردد. این تخت که از ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل شده است، میرزابابای شیرازی نقاش‌باشی آن را طراحی کرده و سرپرستی حجاری به عهده استاد محمدابراهیم اصفهانی بوده است. معماری و تزئینات این ایوان در دوره فتحعلی‌شاه وناصرالدین‌شاه تغییرات زیادی کرد تا به شکل امروزی درآمد. این ایوان در دوره قاجار، محل به تخت نشستن پادشاهان و برگزاری مراسم و اعیاد رسمی بود.
خلوت کریمخانی
در گوشه شمال غربی محوطه گلستان، چسبیده به تالار سلام بنائی سرپوشیده و ستون‌دار به صورت ایوان سه‌دهنه‌ای وجود دارد که وسط آن حوضی ساخته شده است. راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر، سابقا از این محل بود، ولی در زمان ناصرالدین‌شاه به سبب تغییر وضع ساختمان‌ها آن معبر مسدود شد.
پس از آقا محمدخان این قسمت از بنا‌های سلطنتی بر اثر تغییراتی که چندین بار در زمان ناصرالدین شاه داده شد، تبدیل به محوطه کوچکی بنام حیاط کریمخانی شد و به وسیله نرده‌های آهنی از باغ گلستان جدا شده به همان صورت باقی ماند و به علت صفا و آرامشی که داشت، گاهی ناصرالدین‌شاه در این گوشه دنج به استراحت می‌پرداخت.
در حال حاضر دو اثر شاخص هنری در خلوت کریمخانی قرار گرفته‌اند:
تخت فتحعلی شاهی
سنگ مزار ناصرالدین‌شاه که پیش از این در آستانه مبارکه عبدالعظیم و روی مزار ناصرالدین شاه قرار داشته در اوایل انقلاب از شاه عبدالعظیم به کاخ گلستان منتقل و بعد از ۱۷ سال در خلوت کریمخانی نصب شد.
سنگ مزار ناصرالدین‌شاه دارای ابعادی معادل ۲۴۹*۱۳۱ سانتیمتر است که تصویر ناصرالدین‌شاه را ظاهرا در اندازه طبیعی با شمشیری در دست به نمایش می‌گذارد.
در قسمت جنوبی خلوت کریمخانی و در کنار سنگ قبر ناصرالدین‌شاه، تختی از جنس مرمر قرار گرفته که با توجه به مستندات موجود در مرکز اسناد تصویری کاخ گلستان در دوره قاجار مدتی مقابل عمارت خروجی و بادگیر قرار داشته و در دوره پهلوی دوم به این مکان انتقال یافته است. اشعار پیرامون تخت، تعلق آن را به زمان فتحعلی‌شاه نشان می‌دهد.
نگارخانه
مکان فعلی پرده‌های نقاشی ایرانی در ضلع شمال غربی کاخ گلستان که امروزه به عنوان نگارخانه شناخته می‌شود، در حقیقت برگرفته از سفر اول فرنگستان ناصرالدین‌شاه قاجار به اروپا و بازدید وی از آن کشور‌ها و عزم ناصرالدین‌شاه قاجار برای ایجاد تغییراتی در ارگ سلطنتی است که به سال ۱۲۹۳ ه. ق. با اتمام عملیات معماری این ابنیه به واقعیت می‌پیوندد.
معماری اتاق موزه (تالار سلام)، تالار آینه و سرسرا و حوضخانه‌های مربوط به آن‌ها یعنی نگارخانه فعلی و موزه مخصوص، به وسیله حاجی ابوالحسن معمار نوائی ملقب به معمارباشی یا صنیع‌الملک اصفهانی و با مباشرت بنائی میرزا یحیی‌خان معتمد‌الملک بوده است.
نگارخانه در حال حاضر شامل ۲ بخش است:
بخش جنوبی که در حقیقت بخشی از حوضخانه تالار موزه (سلام یا تاجگذاری) و در طی زمان تاکنون دارای کاربردهایی، چون انبار تالار موزه، نمایشگاه، دفتر صاحب جمع اموال و تلفنخانه بوده که اکنون به نمایش پرده‌های نقاشی همچون آثاری از میرزا بابا نقاش‌باشی شیرازی، مهرعلی، احمد، اسماعیل جلایر، علی‌اکبر‌خان مزین‌الدوله، ابوالحسن ثانی و... اختصاص یافته است و بخش شمالی که در زمان پهلوی دوم احداث و به مقر پاسدارخانه گارد سلطنتی اختصاص یافته بود که اکنون دربرگیرنده آثار نقاشان متاخر دوران قاجار شامل آثاری گرانقدر از هنرمندانی بنام همچون محمودخان صبا، کمال‌الملک، میرزا مهدی‌خان، آقامیرزا موسی و ... است.
موزه مخصوص
موزه مخصوص قسمتی از حوضخانه تالار سلام است که در سال ۱۲۵۳ ه. ش. ساخته شد و معماری این بنا توسط حاج ابوالحسن معمار نوائی صورت گرفت.
دیوار‌ها و سقف این بنا در زمان پهلوی دوم به زیبائی گچ‌بری شد و از آن پس عنوان موزه مخصوص را به خود گرفت. اشیاء موجود در این موزه از نفیس‌ترین آثار به جای مانده از شاهان قاجار هستند.
در ضلع شمال غربی باغ گلستان از خلوت کریمخانی که بگذریم به اتاق موزه یا تالار سلام یا تالار تاجگذاری می‌رسیم. این تالار از همان آغاز کار به منظور تشکیل موزه بنا شده بود، ولی به علت نقل تخت سلطنتی از موزه قدیم و تالار آینه به این ساختمان و برگزاری سلام‌های خاص در آن، کم‌کم نام تالار سلام به خود گرفت.
نخستین موزه سلطنتی و دولتی در ایران که توسط ناصرالدین‌شاه تاسیس شد، داخل عمارات سلطنتی و در یکی از تالار‌های وسیع عمارت خروجی گلستان بود که بنای آن بین شمس‌العماره و گوشه شمال شرقی باغ قرار داشت.
تالار اصلی
تالار آینه
تالار آینه هم‌زمان با تالار سلام ساخته شده و اصولا جزو بنای موزه جدید محسوب می‌شده است و در آغاز انتقال اشیاء وآثار موزه قدیم به موزه جدید این تالار به تخت طاووس و تاج کیانی اختصاص داشت.
شهرت عمده تالار آینه علاوه بر تزیینات آن بیشتر به واسطه تابلو رنگ روغن معروف کمال‌الملک است که در سال ۱۳۰۹ ه. ق. از آن تهیه کرده که اینک در تالار سلام کاخ گلستان محفوظ است تالار عاج
بعد از تالار آینه، تالار عاج قرار دارد که تاریخ ساخت و حوضخانه زیر آن معلوم نیست، ولی محققا قبل از تالار سلام و تالار آینه انجام گرفته است.
تابلو آبرنگ بسیار زیبائی از محمودخان ملک‌الشعراء موجود است که وضع نمای بیرونی تالار را درسال ۱۲۸۶ ه. ق. نشان می‌دهد و از روی تصویر مشخص است که تالار دارای سه ارسی سه دری بزرگ و ایوانی با شش ستون ظریف و یک راه‌پله از سمت مغرب بوده است.
برخی از هدایایی که سلاطین اروپایی به شاهان قاجار اهدا کرده بودند، از اتاق موزه (تالار سلام) به این عمارت منتقل شده و داخل ویترین‌هایی که برای این امر ساخته شده بود، قرار گرفت.
از جمله ظروفی که در این موزه قرار داده شده‌اند، می‌توان به سرویس چینی مربوط به جنگ‌های ناپلئون بناپارت، سرویس اهدایی نیکلای اول امپراتور روسیه، سرویس جواهر‌نشان اهدایی ملکه ویکتوریا و سرویس ساخته شده از سنگ گرانبهای مالاشیت اهدایی الکساندر سوم و سرویس چینی اهدایی ویلهلم به ولیعهد وقت دولت ایران اشاره کرد.
تالار برلیان
درسمت شرقی تالار عاج چند تالار و اتاق زیبا با آینه‌کاری‌های فراوان و چلچراغ‌ها و سربخاری‌ها و پله‌ها و سرسرا‌های متعدد قرار گرفته که سطح کف آن‌ها نسبت به کف تالار عاج و تالار‌های دیگر پست‌تر است.
تابلو رنگ روغن بسیار زیبائی از تالار برلیان پیش از تعمیرات و تغییرات عهد مظفرالدین‌شاه به وسیله ابوالحسن ثالث کشیده شده که اکنون در کاخ گلستان در تالار سلام به دیوار آویخته است.
شمس‌العماره
شمس‌العماره یکی از بنا‌های مرتفع و مشخص و جالب تهران قدیم است. گویا ناصرالدین‌شاه قبل از سفر اروپا با دیدن تصاویر بنا‌ها و آسمان‌خراش‌های کشور‌های غربی تمایل پیدا می‌کند بنای مرتفعی نظیر بنا‌های فرنگستان در پایتخت ممالک خود بسازد تا از بالای آن، خود و زنانش بتوانند منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را تماشا کنند.
شمس‌العماره، هم از نظر نقشه و شکل ظاهری و هم از نظر آرایش داخلی یکی از بنا‌های تاریخی زیبا و جالب تهران است و آینه‌کاری‌ها و نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های ازاره‌ها و دیوار‌ها و سقف‌های آن از حیث نمایش شیوه‌های مختلف و متنوع تزئینات داخلی بنا‌ها در ایران بی‌نظیر است.
عمارت بادگیر
عمارت بادگیر در زمان فتحعلی‌شاه در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شده، ولی در زمان ناصرالدین‌شاه توسط حاج علیخان حاجب‌الدوله تصرفات عمده‌ای در آن انجام گرفت و به شکل امروزی درآمد و حتی این تغییرات و تصرفات در سال‌های بعد نیز ادامه یافت.
عمارت بادگیر گذشته از گوشواره‌های زیبا و بالاخانه‌ها و دهلیزها دارای تالار بزرگی است که ارسی‌ها، ستون‌ها، دیواره‌ها و سقف آن تماما با نقاشی، زرنگاری، آینه‌کاری، گچ‌بری، منبت‌کاری و مرمر پوشیده شده و از این حیث یکی از تالار‌های زیبا و جالب عمارت سلطنتی قدیم به شمار می‌رود.
تالار شاه‌نشین این بنا که بخش اصلی عمارت است با نه ارسی زیبا مزین شده است. تزئینات دیگر عبارت از دو ستون گچی مارپیچ نقاشی شده به سبک دوره زندیه، ازاره‌های مرمرین نقاشی شده، کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته‌جقه و زرد‌رنگ و دیوار‌ها و سقف آینه‌کاری و نقاشی شده است.
تالار الماس
در سمت جنوبی محوطه باغ گلستان بعد از عمارت بادگیر، تالار الماس قرار دارد که از قسمت‌های قدیمی و کهن ارگ سلطنتی است.
این بنا به خاطر آینه‌کاری‌های داخلیش بنام الماس خوانده شده و شامل یک تالار بزرگ و اتاق‌های گوشواره، دهلیزها، بالاخانه‌ها و پستو‌های متعدد است.
زیر تالار نیز حوضخانه یا زیرزمین وسیعی وجود دارد. در سه طرف تالار بالاتر از رف‌ها به سبک بنا‌های عهد فتحعلی شاه سه ایوانچه آینه‌کاری مقرنس و طاق‌نما‌های باریک و کشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با ارسی‌های بزرگ که دارای شیشه‌های رنگین زیبایی هستند، پوشیده شده است.
اغلب طاق‌ها و طاق‌نما‌های جناغی این تالار را مانند بسیاری از طاق‌های دیگر کاخ گلستان در عهد ناصرالدین‌شاه به طاق‌های قوسی یا رومی تبدیل کرده و دیوار‌های تالار را با انواع کاغذ دیواری خارجی پوشانده‌اند.
قدیمی‌ترین اثر در تالار، مقرنس‌های آینه‌کاری شده ایوانچه سمت جنوبی تالار است که از بقایای آثار عهد فتحعلی‌شاه است.
کاخ ابیض (موزه‌ی مردم‌شناسی)
در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه، سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی مقداری اثاثیه عالی و گرانبها از جمله چند دست مبل استیل لوئی شانزدهم و پرده‌های مخملی و دو قطعه آینه با قاب و پایه‌ها و مجسمه‌های برنزی و مطلای زیبا و چند قطعه قالی بافت ترکیه برای شاه ایران هدیه فرستاد. چون در آن هنگام تقریبا همه کاخ‌ها و تالار‌های سلطنتی از تابلو‌ها و اثاثیه متعدد پر و آراسته شده و جایی برای نهادن و نصب هدایای سلطان عثمانی باقی نمانده بود، ناصرالدین‌شاه تصمیم گرفت که در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان که سابقا محل کلاه‌فرنگی یا برج آقا محمد‌خانی بود، کاخ جدیدی بنا نموده و هدایای سلطان را در آن جای دهد.
چون ساختن بنای آن به پایان رسید، به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که به شیوه بنا‌های قرن هجدهم اروپا گچ‌بری و نماسازی شده و پله‌ها و ازاره‌های سرسرای کاخ نیز از مرمر سفید و رگه‌دار بود "قصر ابیض" نامیده شد.
پس از اتمام بنا، ناصرالدین‌شاه دستور داد قالی بزرگ سلطان عثمانی را در تالار، روبه‌روی هم نصب کردند و تعدادی از تابلو‌های رنگ روغن بزرگ از صورت پادشاهان و ملکه‌های کشور‌های مختلف اروپا را که در سفر‌های فرنگستان به عنوان یادگار به شاه ایران داده یا بعدا فرستاده بودند، در تالار مذکور نصب کردند و به این ترتیب تالاری باشکوه و درخور پذیرائی پادشاهان به وجود آمد و آن را " تالار عبدالحمید" نام‌گذاری کردند.
تاسیس موزه مردم‌شناسی به سال‌های آغازین دوران پهلوی باز می‌گردد. در مهرماه سال ۱۳۱۶ شمسی، پس از تلاش زیاد این موزه در ساختمانی واقع در خیابان بوعلی که هم اکنون محل انجمن آثار و مفاخر ملی ایران است، گشایش یافت.
موزه مردم‌شناسی یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین موزه‌های مردم‌شناسی در کشور است. این موزه‌ی دو طبقه از بخش‌های متنوعی تشکیل می‌شود. طبقه همکف شامل بخش اداری و تالار‌های نمایش است. در طبقه دوم علاوه بر پوشاک مناطق مختلف ایران، پوشش مردان و زنان قاجار و موارد دیگر در معرض تماشای بازدیدکنندگان قرار دارد.