اولین ترجمه
در سال 1368 یک ترجمه فارسی از نهج‌البلاغه به تصحیح عزیزالله جوینی را شرکت انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسانده که مترجم آن ناشناس است؛ اما دکتر جوینی در مقدمه می‌نویسد که نحوه نگارش مربوط به حدود سده پنجم و ششم هجری است. شاید بتوان این ترجمه را اولین ترجمه قلمداد کرد. در این گزارش نگاهی داریم به چهار نمونه ترجمه فارسی که مورد توجه عموم مردم و اهالی فرهنگ قرار گرفته است.
ترجمه استاد حسین انصاریان
حجت‌الاسلام حسین انصاریان تلاش کرده تا اصول ترجمه را که باید در هرترجمه عادی نیز رعایت شود، رعایت کند. این اصول عبارتند از وفاداری به سبک و معنا و شرط رعایت امانت در ترجمه و ارائه ترجمه صحیح، حفظ و انتقال سبک و اسلوب و همچنین انتقال دقیق معنا و پیام متن به زبان دیگر .
در برخی موارد ترجمه انصاریان بر دیگر مترجمان برتری دارد؛ چنانکه ایشان عبارت «حَتّی لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنانِ» را این‌گونه ترجمه کرده: (به‌طوری که دوفرزندم در آن ازدحام کوبیده شدند.) ( انصاریان، 1388،ترجمه نهج‌البلاغه : خطبه سوم)
درحالی‌که دیگر مترجمان این عبارت را «به زیر دست یا پا له شدن» تعبیر کرده‌اند که با توجه به اینکه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) هنگام بیعت مردم با پدر بزرگوارشان در سن جوانی به سر می‌بردند، این ترجمه صحیح نیست.
نثر ساده و قابل فهم ایشان برای عموم، از ارزش‌های این ترجمه است .
ترجمه عبدالحمید آیتی
این ترجمه را می‌توان یک ترجمه تحت‌اللفظی دانست. از آنجا که این نوع ترجمه صرفاً تبدیل لفظ به لفظ و در واقع برگردان واژگان عربی به واژگان فارسی است.
آیتی در این ترجمه هیچ عنوان به تفسیر و به بیان دیگر مسائل و شرایط از جمله موضوعات تاریخی نمی‌پردازد.
این موضوع تا جایی پیش می‌رود که حتی در ترجمه متن خطبه شقشقیه دیده می‌شود که ضمیر مبهم «فلان» را ترجمه نکرده است: «اَما وَاللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فلان وَ اِنَّهُ لَیَعْلَمُ اَنَّ مَحَلّی مِنْهامَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحی» (آگاه باشید. به خدا سوگند که «فلان» خلافت را چون جامه‌ای بر تن کرد و نیک می‌دانست که پایگاه من نسبت به آن چونان محور است به آسیاب.) (آیتی، 1377: ترجمه نهج‌البلاغه: خطبه سو )
همچنین با توجه به اینکه عبارت «تِلْکَ شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّت» یک ضرب‌المثل است، ترجمه آیتی از این عبارت که به‌صورت لفظ به لفظ است (اشتر خشمگین را آن پاره گوشت از دهان جوشیدن گرفت و سپس، به جای خود بازگشت.) (آیتی، ترجمه شقشقیه) نتوانسته است بار معنایی ضرب‌المثل را به خوبی منتقل کند. به عبارت بهتر، آیتی نتوانسته است کلیه مفاهیم را آن‌طور که در زبان مبدأ آمده است، ترجمه کند که این موضوع به تغییر معنای پیام منجر شده است. از آنجا که ترجمه تحت‌اللفظی می‌تواند در مواردی از جمله نارسایی‌های شکلی به‌شمار آید، ولی در بسیاری از موارد این نوع از ترجمه موجب ایجاد اشکال مفهومی در ترجمه می‌شود، ترجمه آیتی نمی‌تواند به‌عنوان یکی از بهترین ترجمه‌ها به‌شمار آید.
شرح نهج‌البلاغه علامه محمدتقی جعفری تبریزی
مفصل‌ترین شرح نهج‌البلاغه است که دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را منتشر کرده و به‌دلیل مرگ نویسنده ناتمام مانده است و فقط 27 جلد به چاپ رسیده است؛ اما به جهت اهمیت آن در نزد محققان، در مورد آن سخن گفته می‌شود.
جعفری، نهج‌البلاغه دکتر صبحی الصالح را نسخه متن قرار داده، ابتدا متن خطبه را نوشته و ترجمه کرده و بعد به توضیح مطالب پرداخته و از کتب قدما و متأخرین اعم از مسلمان یا غیرمسلمان مطالب را آورده و در موارد مختلف از آیات قرآنی، اشعار عرفانی و سخنان برهانی بهره برده و از دیدگاه فلسفی و کلامی به بررسی موضوعات پرداخته است. در پایان هر جلد فهرست‌های مختلف مطالب آیات، روایات، اشخاص، اماکن و... در قالب فهرست نویسی جدید تدوین شده است.
ترجمه نهج‌البلاغه استاد محمد دشتی (ره)
در ترجمه آقای دشتی خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها نامگذاری شده و آقای دشتی برای هر خطبه عناوین فرعی ذکر کرده و در جای جای ترجمه به موضوعات تاریخی در پاورقی و علوم و فنون مختلف در متن اشاره داشته و نشانی تمام آیات موجود در نهج‌البلاغه آورده شده است. وی به تفاوت نسخه‌ها توجه داشته و این تفاوت‌ها را در متن عربی و در داخل پرانتز ذکر کرده است. آوردن جدول اختلاف نسخه‌های مختلف نهج‌البلاغه در آخر کتاب نیز از ابتکارات مرحوم دشتی است که این اثر را ارزشمندتر کرده است. زیرا برای دیدن کار تحقیقی نیاز به دیدن نسخه‌های متنوع نیست.
در پایان، فهرست موضوعی نهج‌البلاغه بر اساس حروف الفبا در 190 صفحه و فهرست مطالب در 18 صفحه آورده شده که کار را برای محققان آسان می‌کند. با همه ایراداتی بر ترجمه وارد است مثلاً بعضی از مطالب ترجمه دقیق نیست و موضوع بندی‌های آن در خیلی از موارد با محتوای سخن امام (ع) سازگاری ندارد، عمومی بودن ترجمه، نامگذاری خطبه‌ها، حکمت‌ها و نامه‌ها در 1500 عنوان، ثبت شأن صدور خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌ها از مهم‌ترین دلایل استقبال عمومی از ترجمه دشتی است.
