امانت چطور شکل می‌گیرد؟
آنچه باعث می‌شود رابطه‌ٔ امانت بین افراد قابل پیگیری باشد این است که لزوما «سپردن» اتفاق بیفتد. به این معنا که آنچه موضوع امانت است باید به طرف مقابل سپرده شود. سپردن ممکن است به شیوه‌های مختلف صورت گیرد. مثل اجاره، رهن یا وکالت دادن در خصوص موضوع امانت.
چه چیزی می‌تواند موضوع امانت باشد؟
بر اساس ماده ۶۷۴ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی، اموال منقول (قابل جا به جایی بدون آسیب به مال یا محل) و غیر منقول (غیرقابل جابه جایی بدون آسیب به مال یا محل)، نوشته‌هایی از قبیل سفته، چک، قبض و نظایر آن‌ها می‌تواند موضوع امانت باشد تا بتوانیم به بررسی جرم خیانت در امانت بپردازیم. بنابراین موضوع امانت «مال» یا «وسیله‌ٔ تحصیل مال» است.
چه کسی باید مال را به امانت بدهد؟
در حالتی می‌توانیم بگوییم که خیانت در امانت محقق است که فردی که مال را سپرده، نسبت به آن تصرف قانونی داشته باشد، یعنی تصرف او مورد حمایت قانون باشد. به طور مثال فرد باید مالک مال باشد یا وکیلِ مالک باشد و از جانب او اجازه‌ٔ تصرف داشته باشد. در چنین حالتی سپردن مورد حمایت قانون است. به همین دلیل است که اگر سارقی مالی را به امانت بدهد، و فرد امانت گیرنده آن را برنگرداند، خائن در امانت نیست. چون تصرف سارق در مال، مورد حمایت قانون نبوده است.
شرط استرداد یا مصرف معین
بر اساس ماده ۶۷۴ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی باید بنا به استرداد یا به مصرف معین رساندن باشد. یعنی بین امانت گذار و امانت گیرنده توافق بر این باشد که مال به امانت گذار مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و امانت گیرنده بر خلاف این توافق عمل کرده باشد.
تعلق مال به فردی غیر از امانت گیرنده
خیانت در امانت زمانی رخ می‌دهد که مال موضوع امانت متعلق به امانت گیرنده نباشد. به طور مثال اگر کسی مالی را اجاره کرده و در مدت اجاره آن را به صاحب مال امانت بدهد و فرد بر خلاف توافقشان اعمالی انجام دهد که با امانت در تضاد باشد، خیانت در امانت اتفاق نیفتاده چون مال متعلق به امانت گیرنده است.
چه عملی خیانت در امانت است؟
در ماده‌ٔ ۶۷۴ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی، چهار عمل مشخص شده که با تحقق آن‌ها خیانت در امانت محقق می‌شود. استعمال، تصاحب، تلف و مفقود کردن چهار عملی است که در این ماده قید شده است.
استعمال: باید بین استعمال و تلف تفکیک قائل شویم. تلف به معنای عملی است که باعث از بین بردن مال شود. اما استعمال استفاده از مال با بقای عین مال است. به شرطی که استعمال ناروای موضوع امانت با قصد سوء باشد، آنچه که در عالم حقوق به آن سوء نیت و عنصر روانی جرم گفته می‌شود.
تصاحب: تصاحب به معنای مانند مالکِ مال رفتار کردن است. یعنی امانت گیرنده به نحوی با مال رفتار کند که تصور کنیم او مالک مال است. مثل فروش مال موضوع امانت که یکی از انواع تصاحب است.
تلف: همانطور که در استعمال گفتیم، تلف یعنی از بین رفتن مال موضوع امانت. ممکن است فرد با عدم مراقبت از مال باعث از بین رفتن آن شود. بنابراین به نظر نمی‌رسد که انجام عملی از سوی امانت گیرنده برای تلف لازم باشد، صرف ترک عمل ِ مراقبت از مال با سوء نیت هم می‌تواند منجر به تلف مال شود.
مفقود کردن: اگر امانت گیرنده کاری کند که مال عملا از دسترس خارج شود، مفقود شدن رخ داده است. بنابراین اگر چه مال از بین نرفته اما چون دیگر امکان دسترسی به آن نیست، مفقود شده و خیانت در امانت رخ داده. برای اینکه امانت گیرنده را خائن بدانیم لازم است که در مفقود کرد سوء نیت داشته باشد. صرف سهل انگاری او بدون داشتن قصد، دلیل به خیانت نخواهد بود.
خیانت در امانت جرم مطلق است یا مقید؟
در یک تقسیم بندی از جرایم، آن‌ها را به مطلق و مقید تقسیم بندی می‌کنند. جرایم مطلق نیاز به تحقق نتیجه ندارند. اما برخی جرایم که مقید نامیده می‌شوند، نیازمند تحقق نتیجه هستند. خیانت در امانت در دسته‌ٔ جرایم مقید قرار می‌گیرد. لزوما باید ضرری به مالک یا متصرف قانونی مال وارد شود تا آن را محقق بدانیم. مجرم باید قصد وارد کردن ضرر داشته باشد و با تحقق این نتیجه جرم خیانت در امانت رخ می‌دهد.
مجازات جرم خیانت در امانت
قانونگذار در ماده ۶۷۴ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی، مجازات شش ماه تا سه سال حبس را برای مرتکبین این جرم در نظر گرفته است. البته این مجازات جدا از جبران مادی ضرر وارد شده به امانت گذار خواهد بود. زیرا در عالم حقوق هیچ خسارتی نباید بدون جبران بماند.
با آگاهی از قوانین و مقررات به حقوق خود آگاه می‌شویم. بدانیم که بسیاری از حقوق برای ما مشخص شده در حالیکه از آن بی اطلاعیم. با اندکی مطالعه می‌توانیم در مسائل مشابه که در روابط ما و دیگران پیش می‌آید، حقوق از دست رفته‌ٔ خود را احیا کنیم.
